Van rechten naar mogelijkheden
Door Geert Drion
“Cultuur van en voor iedereen” was de afgelopen kabinetsperiode het uitgangspunt van de minister. Op het eerste gezicht past die slogan goed bij het nieuwe begrip “culturele democratie” dat steeds vaker opduikt, vooral in relatie tot de “inclusiviteit” en “herijking van het stelsel”. Geert Drion waarschuwt voor een verborgen misverstand.
Difference is of the essence of humanity
(John Hume)
For one to be free there must be at least two.
(Zygmunt Bauman)
Met het aantreden van een nieuw kabinet dient zich de vraag aan of de volgende minister het uitgangspunt “Cultuur van en voor iedereen” zal overnemen. Die vraag krijgt reliëf in de discussies over de legitimering van cultuurbeleid en de houdbaarheid van het “stelsel”. Dat debat speelt op álle niveaus van het cultuurbeleid (landelijk, regionaal, lokaal) en ook bij de diverse kenniscentra, adviesorganen en fondsen. Hoe ziet dat debat eruit?
De discussie staat in het teken van democratie, en in het bijzonder de tegenstelling tussen “democratisering van cultuur” en “culturele democratie”. De algemene lijn in dat debat is dat democratisering van cultuur (“verheffing”) als uitgangspunt voor cultuurbeleid onhoudbaar is geworden in onze pluriforme samenleving – en bovendien heeft geleid tot uitsluiting en reproductie van culturele dominantie. Daarom wordt nu het begrip “culturele democratie” gemunt, als toetssteen om het stelsel op te schonen van verborgen culturele dominanties en om het stelsel “democratisch te openen” voor de representatie van tot nu toe ondervertegenwoordigde vormen van cultuur.
Hoe verhoudt zich deze stelsel-benadering van culturele democratie tot het uitgangspunt “Cultuur van en voor iedereen”? Die vraag zal de aankomende minister in zijn nieuwe beleid willen beantwoorden. Maar onder de oppervlakte schuilen belangrijke misverstanden.
Het eerste dat daarover gezegd kan worden is dat het “stelsel” niet een doel in zichzelf is, maar alleen een middel om iets mogelijk te maken. Dat “iets” is – in the end – een cultureel proces dat zich in de samenleving, voortdurend, tussen echte mensen, afspeelt. De beoordeling van het succes of falen van het stelsel moet dus in termen van dat culturele proces worden gedaan.
Het tweede is dat elk stelsel zijn eigen blinde vlekken heeft. Een systeem dat zich richt op verheffing verliest haar eigen effecten van uitsluiting uit het oog. Dat is gebleken. Maar ook een systeem dat zich richt op culturele representatie heeft blinde vlekken: als je de nadruk legt op een inclusief stelsel, dan raakt al snel een belangrijke vraag uit beeld: “inclusie waartoe?”.
Om beide redenen is het belangrijk om goed te beschrijven wat we bedoelen met cultuur als proces. We hebben daar nu nog te weinig vocabulaire voor ontwikkeld. Maar duidelijk is wel dat ontmoeting essentieel is. Juist in de confrontatie met de iets dat we nog niet kennen (de ander, het andere) openen zich nieuwe manieren van kijken en beleven, en nieuwe manieren om je uit te drukken.
Zo bezien gaat het juist níét om het beslechten van rechten of posities, maar om het zich openen voor andere mogelijkheden.
Die mogelijkheden vormen niet alleen een ‘speelveld’ voor echte mensen, maar ook voor de samenleving als geheel. Ruimte voor dubbelzinnigheid, in het spel te brengen van verschillen en in vrijheid te kunnen “worden”: dat is de kraamkamer van de cultureel open samenleving van de toekomst.
Als dát de betekenis is van “Cultuur van en voor iedereen” dan vraagt dat meer dan alleen een ‘rechten-benadering’ van culturele democratie. Het vraagt om een vocabulaire om te kunnen bespreken wat culturele ontmoetingen zijn en hoe we een ecologie van culturele ontmoetingen in de samenleving kunnen inrichten – voor iedereen.
“Cultuur van en voor iedereen” staat dan niet alleen voor het “recht tot zijn”, maar ook voorde mogelijkheid tot worden. Dat onderscheid is voor het inrichten van democratisch cultuurbeleid – en voor het inrichten en beoordelen van het stelsel – van fundamenteel belang.