De toerist en de vluchteling

Door Carmen van Bruggen

Midden in het Park Retiro in de brandende zon staat de Frans-Spaanse fototentoonstelling opgesteld: Caminos de exilio (Paden van ballingschap). De zoveelste tentoonstelling over vluchtelingen met beelden die we allemaal kennen: een hek waarachter veel te veel mensen je treurig aankijken, een kind dat over het prikkeldraad wordt getild, een gesluierde vrouw die angstig om haar heen kijkt en mannen die een stoffig landschap doorkruisen.

Op dit warme middaguur geven de meeste Madrilenen zich over aan de schaduw van de bomen. De tentoonstelling ligt er maar verlaten bij. Ook ik heb moeite enige interesse voor de beelden op te wekken. Tot ik de volgende foto tegenkom:

De foto is op Kos genomen. Je ziet twee zonnebadende toeristen op het strand naast een vrouw en een kindje die net de oversteek naar Europa hebben gemaakt. Aan de ene kant welvaart, zorgeloosheid en het bloot kunnen baden in de zon. Aan de andere kant onzekerheid en gevaar gehuld in sluiers en een zwemvest.

Ik vraag me af wat andere mensen zien als ze deze foto zien. Zouden ze de toeristen veroordelen? Met hun goed gevulde buiken, parasolletje en afgewende blik stralen zij het toppunt van onverschilligheid uit. Hoe kunnen zij nou niet hun handen uit de mouwen steken op die plek waar hulp zo hard nodig lijkt? Of, zullen mensen eerder met afgunst kijken naar de gesluierde vrouw? Haar verschijning verandert namelijk het voorkomen van de toeristen, van ons. Naast haar lijken zij, lijken wij, te bloot, te dik, te lui. Terwijl zij toch degene is die ervoor kiest in Europa Islamitische kledingvoorschriften te volgen?

Wat deze foto zo anders maakt dan andere vluchtelingenfoto’s is dat het twee verschillende werelden in één frame laat zien. Waar een andere fotograaf zou inzoomen op de vrouw, om de dramatische aankomst op Kos te laten zien, zoomt deze fotograaf uit, net zolang totdat het beeld vloekt. In die zin is de foto een collage te noemen. Een techniek in de kunsten waarin heel verschillende elementen bij elkaar gebracht worden om iets nieuws te laten zien. Maar wat laat dit beeld eigenlijk zien? Heeft het wel een duidelijke boodschap?

Veel duidelijker is in elk geval de leus ‘REFUGEES WELCOME, TOURISTS PISS OFF’. Met deze vlag die ik tegenkwam op internet maakt iemand duidelijk dat het naast elkaar bestaan van toeristen en vluchtelingen onacceptabel is. In een zee waar per maand bijna vijfhonderd mensen omkomen of vermist raken, kun je niet gezellig baden, zorgeloos bruin worden, of romannetjes lezen.

Is deze afwijzing van het toerisme terecht?  Moeten we allemaal de vakantiepret staken omdat in de zee waarvan we zo genieten tegelijkertijd zoveel leed te verduren is? De clichématige beelden van vluchtelingen, waarin elk spoor van genot, vrije tijd of rijkdom is uitgewist, lijken in elk geval beter te begrijpen dan de foto van Moutafis, omdat ze deze vragen niet stellen. Ze presenteren de wereld van de vluchtelingen als een andere wereld dan de onze, vol angstige avonturen die in geen enkel opzicht lijken op onze vakantiereizen. De protestvlag lijkt hier naadloos bij aan te sluiten: laat de toeristen maar vertrekken, dan is het allemaal wat beter te snappen. De foto van Moutafis is pijnlijker omdat het de gelijktijdigheid van vluchten en toerisme laat zien. Het zegt: jullie leven beiden in dezelfde wereld, doe daar iets mee. Het veegt niet het onrijmbare van de kaart, maar toont het. Op deze manier confronteert het beeld ons met de wereld waarin wij allemaal leven. Een wereld waarin pijn, genot, oorlog en toerisme naast elkaar bestaan.